quinta-feira, 26 de outubro de 2023

Percurso histórico de algumas palavras

Cada palavra tem a sua história. Não basta inspeccionar o étimo (o «verdadeiro sentido») de uma palavra para a conhecer de verdade. Ao longo do tempo, uma palavra sofre múltiplas alterações: morfológicas, sintácticas, semânticas, pragmáticas, fonológicas. Recria-se, reinventa-se, e o percurso até chegar à forma da palavra que conhecemos hoje é digno de pasmo.

Pt. airão < Fr. héron (garça-real)
alçapão < alça + pom (põe)
aleijar < Lat. laesionare
almaço < Pt. antigo a-lo-maço
apanhar < Cast. apañar?

VINVM > uinum > uinu > vinu > vi~u > vĩu > vĩho ~ vin-o > vinho
vinu > vĩ-o ~ vĩho > vinho
gallina > galĩ-a ~ galĩha > galinha
*algunu > algũ-u > algũ > algum
*alguna > algũ-a > algũa > alguma 
bonu > bõ-o > bom
bona > bõ-a > [*boma] > boa (por desnasalização)
tenes > tẽ-es > tens
calente > ca-ente > caente > quente
palomba > pa-omba > paomba > pomba
fines > fĩ-es > fins
germana > germã-a > irmã
legere > le-ere > leer > ler
sedere > se-ere > seer > ser [na verdade, o verbo ser é uma mistura dos verbos sedere e esse]
traditor > tra-itor > traidor > trèdor (popular)
malu > ma-u > mau
mala > ma-a > maa > má
ala (asa de pássaro) > a-a > aa > á [substituída por asa, talvez para não se confundir com a crase à, às, ou o substantivo ás (campeão, ou de naipe)]
ansa (asa de ânfora, de pote) > ãsa ~ ansa > asa (lat. vulgar)
color > co-or > côr
diabolu > diabo-o > diabo
pede > pe-e > pé
viles > vi-es > vis (pl. de vil)
venir > vẽ-ir > vẽir > vĩr > vir (por desnasalização)
magister > ma-ister > maistre > méstre
medesimu > *me-és(i)-mo > mesmo
palaciu > *pa-ac(i)-o > páço [relatinizado em palácio]
denarius > *dẽ-ariu(m) > *dẽ-airu > *dẽhairo > *dĩheiro > dinheiro
monasterium > *mõasteriu > *môasteiro > mosteiro


v. Teyssier, História da Língua Portuguesa

castelão < castelhano
cavaleiro < cavalheiro
fronte < frente
Badalhouce < Badajoz
Odiana < Guadiana
sanha < ira

formoso < fermoso
espírito < esprito
doutor > doctor
esse > epse
noite, noute > nocte
sete > septe
olhos > oclhos
conhecer > cognescer
nunca > nunqua
enfamar < infamar
letra > lettera
dino > digno
acupar > ocupar
alifante > elefante
corónica > crónica
aquirir, aquerir > adquirir, adquerir
avesso, averso > adverso


avola ― avolus
avola ― avolu
avoha, avo-a ― avo-u, avoho
avoa [ó-â] ― avoo [ô-u]
avó ― avô
[avoa em galego, o que permite o masculino com o aberto, avó]

sola ― solus
sola ― solu
soha, so-a ― so-o, soho
soa [ó-â] ― soo [ô-u]
só ― 
sòmente ― sômente
[soamente em galego]
[NB: em galego ou português, os advérbios contróem-se sempre com a forma feminina do adjectivo.]


pera ~ para ― p'ra ~ pra
pola ~ pela (por a ~ per a, po'-la ~ pe'-la) ― p'la ~ pla
polo ~ pelo (por o ~ per o, po'-lo ~ pe'-lo) ― p'lo ~ plo

assi ~ assim
nacer ~ nascer
[sc = ss, sciência é ciência, não esciência]


FUTUROS DO INDICATIVO
(do presente e do pretérito [condicional])

explicitar havei > hei
explicitar-(hav)ei
explicitarei

explicitar havia
explicitar-(hav)ia
explicitaria

havei (hei) ― havás (hás) ― havá (há) ― 
havemos ― havedes (haveis) ― havam (hão)

fazer havei ― far(hav)ei ― fá-lo-(hav)ei ―
fazer havás ― far(hav)ás ―fá-lo-(hav)ás
fazer havá ― far(hav)á ― fá-lo-(hav)á
fazer havemos ― far(hav)emos ― fá-lo-(hav)emos
fazer havedes/eis ― far(hav)edes/eis ― fá-lo-(hav)edes/eis
fazer havam ― far(hav)am/ão ― fá-lo-(hav)am/ão

havia ― havias ― havia ― 
havíamos ― havíades (havíeis) ― haviam

fazer havia ― far(hav)ia ― fá-lo-(hav)ia
fazer havias ― far(hav)ias ―fá-lo-(hav)ias
fazer havia ― far(hav)ia ― fá-lo-(hav)ia
fazer havíamos ― far(hav)íamos ― fá-lo-(hav)íamos
fazer havíades/íeis ― far(hav)íades/íeis ― fá-lo-(hav)íades/íeis
fazer haviam ― far(hav)iam ― fá-lo-(hav)iam


VERBO PÔR, PRESENTE DO INDICATIVO
(ponere > ponere > po~er > põer > põr > pôr)

ponho, põo, põ, pom
ponhes, pões, põs, pons
ponhe, põe, põ, pom
ponhemos, põemos, põmos, ponmos
ponhedes, põedes, põdes, pondes
ponhem, põem, põ, pom